آشنایی با سازهای زهی

ساز زهی یکی از انواع سازهای موسیقی است که صدا در آن از طریق ارتعاش سیم، تار یا زه تولید می‌شود. این ارتعاش می‌تواند به‌وسیله زخمه زدن، کندن سیم، کشیدن یا مالش آن و یا ضربه زدن به سیم ایجاد شود. سازهای زهی شامل گروهی از سازها هستند که صدای آنها از طریق ارتعاش زه، تار یا سیم به وجود می‌آید. معمولاً صدا با زخمه زدن، ضربه زدن یا کشیدن کمانه یا آرشه بر روی زه‌ها تولید می‌شود. سازهای زهی به دو دستهٔ زخمه‌ای و مرکب تقسیم می‌شوند.

ساختار سازهای زهی

سازهای زهی به‌طور کلی از یک بخش گرد یا شکم، یک دسته و یک سر تشکیل می‌شوند. دستهٔ ساز محلی است که نوازنده یا آرشه آن را لمس می‌کند، و کوک ساز از قسمت سر انجام می‌شود. سیم‌ها یا تارهای ساز به‌طور معمول از روی شکم آغاز شده و تا قسمت سر ادامه پیدا می‌کنند.

شکم برخی از سازهای زهی دو بخش دارد که روی یک یا هر دو بخش آن پوست شکمبه گوسفند کشیده می‌شود. برخی از سازهای زهی صرفاً توسط انگشتان نوازنده به صدا در می‌آیند؛ اما در برخی دیگر، از مضراب‌هایی از جنس فلز، پلاستیک و دیگر مواد استفاده می‌شود.

معرفی انواع سازهای زهی

سازهای زهی شامل نمونه‌های مختلفی مانند سازهای زهی ایرانی، مضرابی، آرشه‌ای، زخمه‌ای، ترکی، کوبه‌ای، عربی و انگلیسی هستند. نوازندگان می‌توانند با توجه به علاقه و سلیقه خود، یکی از این سازها را انتخاب کرده و در نوازندگی آن مهارت پیدا کنند. در ادامه، برخی از متداول‌ترین انواع این سازها را برای شناخت بیشتر معرفی کرده‌ایم.

سازهای زهی زخمه‌ای

سازهای زهی زخمه‌ای با زخمه زدن به سیم‌ها توسط انگشت یا مضراب به صدا در می‌آیند. بیشتر سازهای این دسته از خانواده بربط‌ها هستند، مانند گیتار، گیتار بیس، سی‌تار، بالالایکا، بانجو و ماندولین. علاوه بر این، در برخی سازهای کمانه‌ای نیز به جای کشیدن کمانه، سیم‌ها با انگشت سبابه کشیده می‌شوند که به این روش اجرای زخمه‌ای "pizzicato" یا "plucked" گفته می‌شود.

نوعی از اجرای زخمه‌ای در سازهای زهی وجود دارد که در آن از ناخن استفاده می‌شود و به آن "زخمه‌ای ناخنی" (finger nail pizzicato) می‌گویند. در روش دیگری، سیم با شدت به طرف بالا کشیده شده و در بازگشت به دستهٔ ساز برخورد می‌کند که این نوع زخمه‌ای به نام "زخمه‌ای شلاقی" (snap pizzicato یا Bartók pizzicato) شناخته می‌شود. همچنین، نوعی از اجرای زخمه‌ای با یکی از انگشتان دست چپ انجام می‌شود که به آن "زخمه‌ای دست چپ" می‌گویند. در "سرش زخمه‌ای"، هم‌زمان با زخمه زدن دست راست، دست چپ با حرکت بر دستهٔ ساز به بالا و پایین سُر می‌خورد.

اکثر سازهای زهی زخمه‌ای از بخش‌های زیر تشکیل شده‌اند:

• شکم در انتهای ساز
• گردن یا دسته که محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ است (در سازهایی مانند عود، این بخش دارای دستان‌بندی یا پرده‌بندی است)
• سر ساز که گوشی‌های کوک در آنجا قرار دارند.

سیم‌ها با تعداد مختلف در انتهای ساز (یا حوالی ته شکم) به طریقی ثابت شده و به موازات طول ساز، شکم و گردن را طی کرده و دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.

در برخی از سازهای زهی، شکم دو قسمتی است (مانند تار و کمانچه) و گاهی بر روی یک یا هر دو قسمت آن پوست کشیده شده است که غالباً از شکمبه گوسفند تهیه می‌شود. برخی از این سازهای زهی با انگشت و برخی با مضراب نواخته می‌شوند. شکل مضراب در سازهای زهی متفاوت است؛ گاهی فلزی، گاهی از جنس شاخ یا پلاستیک و بعضی اوقات از پر مرغ ساخته می‌شود.

همان‌طور که از نام آن پیداست، تولید صدا در این سازها از طریق زخمه زدن یا کندن سیم صورت می‌گیرد. این عمل باعث ارتعاش سیم‌ها می‌شود و شدت صدای تولید شده بسته به شدت زخمه زدن متغیر است.

کوک کردنسیم‌های این سازها نیز معمولاً ساده است، زیرا سیم‌ها باید به اندازه‌ای شل باشند که قابلیت زخمه زدن را داشته باشند. اگر سیم‌ها بیش از حد سفت باشند، امکان تولید صدا به این روش وجود ندارد.

سازهای زهی زخمه‌ای با استفاده از ناخن و مضراب‌های مخصوص و شخصی‌سازی شده نواخته می‌شوند. زاویه و حالت ناخن در این فرایند بسیار مهم است و نحوه سوهان زدن ناخن نیز باید به دقت مورد توجه قرار گیرد.

دو مورد از محبوب‌ترین سازهای زهی زخمه‌ای، تار و سه‌تار هستند که بسیاری از افراد با آن‌ها آشنا هستند. این دو ساز سنتی شناخته شده می‌توانند در دستگاه‌های مختلف موسیقی نواخته شوند.

سه تار

سه‌تار یکی از سازهای زهی زخمه‌ای است که ظاهر آن شبیه به تار است، اما با تفاوت‌هایی در ساختار. شکم سه‌تار یک‌قسمتی، گلابی‌شکل و کوچک‌تر است و سطح رویی کاسه آن چوبی می‌باشد. سه‌تار امروزی چهار سیم دارد. خرک سه‌تار کوتاه‌تر از خرک تار و دسته آن نازک‌تر است. این ساز فاقد "جعبه گوشی" بوده و چهار گوشی آن به گونه‌ای قرار گرفته‌اند که دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته (سرساز) و دو تای دیگر در سطح جانبی چپ (در هنگام نواختن در سطح بالایی) جای‌گذاری شده‌اند.

سه‌تار سازی است با یک کاسه گلابی‌شکل و دسته، که از نظر شکل ظاهری و اصول پرده‌بندی شبیه به تار است. شکم این ساز کوچک‌تر و یک‌قسمتی طراحی شده است. نوازنده سه‌تار با حرکت دادن سر انگشت‌های دست چپ روی پرده‌های دستان و با زخمه زدن ناخن انگشت اشاره دست راست، صدای خوش موسیقی را تولید می‌کند. این ساز دارای وسعت صدایی به اندازه سه اکتاو است و خرک آن کوچک‌تر و دسته آن نازک‌تر از تار است.

تار

تار یکی از سازهای اصیل موسیقی ایرانی است که معمولاً نوازندگان آن را به صورت نشسته می‌نوازند. کاسه طنین این ساز دو قسمتی بوده و از کاسه و نقاره تشکیل شده است. نوازنده تار را به گونه‌ای روی پایش قرار می‌دهد که دسته تار در سمت چپ و کاسه طنینی در سمت راست باشد.

نوازنده با حرکت انگشتان دست چپ روی دستان‌هایی که در طول دسته قرار دارند و با مضرابی که در دست راست است، به سیم‌های تار زخمه می‌زند. این ساز یکی از پرطرفدارترین سازها در میان نوازندگان ایرانی است و بسیاری از افراد تار را به عنوان ساز اصلی خود برای نواختن انتخاب می‌کنند.

تنبور

تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای زخمه‌ای است که دارای دسته‌ای بلند، کاسه‌ای گلابی‌شکل و دو سیم است. این ساز دارای چهارده دستان است و با انگشت، بدون استفاده از مضراب، نواخته می‌شود. صدای خوشایند و جذاب تنبور به دلیل طراحی خاص آن است.

تنبور یکی از سازهایی است که از لحاظ فرهنگی و مذهبی بسیار ارزشمند است. این ساز از حدود سیزده تا چهارده پرده ساخته شده است و اغلب از دو تا سه سیم تشکیل شده است. کاسهٔ آن از چوب توت و دسته از چوب گردو ساخته می‌شود. تنبور در مناطقی مانند یارسان به دلیل اهمیت فرهنگی خاصی که دارد، از تقدس بسیاری برخوردار است. اینقدر که نوازندگان قبل از شروع نواختن و در پایان، دستان خود را می‌بوسند تا این ارزش‌ها و تقدس را نشان دهند.

گیتار

گیتار یکی دیگر از سازهای زخمه‌ای است که می‌توان آن را هم با انگشت و هم با پیک نواخت. این ساز دارای شش سیم است و در انواع مختلفی تولید می‌شود. صدای گیتار از طریق ارتعاش سیم‌ها تولید می‌شود و به همین دلیل در گروه سازهای کوردوفون یا زه‌صدا قرار می‌گیرد. نت‌های گیتار با کلید سل نوشته می‌شوند.

ماندولین

ماندولین سازی کوچک‌تر از گیتار است و یکی از سازهای سنتی ایتالیا است دارای هشت سیم است که هر جفت سیم مطابق با کوک ویولن تنظیم می‌شود. این ساز دارای وسعت صدایی حدود دو و نیم اکتاو است و نت‌های آن با کلید سل نوشته می‌شوند.

کلاوسن

کلاوسن، پیش از جایگزینی توسط پیانو، یکی از مهم‌ترین سازهای شستی‌دار زهی به شمار می‌رفت. در این ساز، سیم‌ها توسط مجموعه‌ای از مضراب‌ها زخمه زده می‌شوند و نوازنده می‌تواند آهنگ‌های دلخواه خود را با استفاده از آن بنوازد.

ویولنسل

ویولنسل، یک ساز زهی از خانوادهٔ ویولن‌ها است که برای اجرای بخش‌های بم‌پایین (باس) در ارکسترها و گروه‌های موسیقی استفاده می‌شود. این ساز دارای اندازه و صدای بسیار عمیق و غنی است و نقش بسیار مهمی در ایجاد تون موسیقی سمفونیک و تاریخ موسیقی دارد.

ویولنسل دارای بدنهٔ بزرگی است که از چوب ساخته شده و دارای چهار رشته است که با کمک کمان نواخته می‌شوند. این ساز به دلیل قدرت صدا، توانایی انعطاف‌پذیری در نواخت و تنوع در استفاده از آن، یکی از محبوب‌ترین سازها در ارکسترها و موسیقی کلاسیک است.

نوازندگان ویولنسل معمولاً در جایگاه‌های مختلف ارکسترها فعالیت می‌کنند، از نقش‌های اصلی و کنسرت‌مستر تا نقش‌های تکمیلی مانند بس دوم و بس سوم. همچنین، ویولنسل به طور مستقل نیز در اجراهای سولو و کنسرت‌های تکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سازهای آرشه‌ای ایرانی

در مدل آرشه‌ای از سازهای زهی، از یک آرشه بر روی سیم‌ها می‌کشیم. با کشیدن آرشه بر روی سیم‌ها، ارتعاشی در آن‌ها ایجاد می‌شود که باعث تولید صدایی دلنشین و زیبا می‌شود. برای بهبود تماس آرشه با سیم و بهبود ارتعاش، معمولاً یک پودر به موهای آرشه زده می‌شود تا صدای تولید شده واقع‌بینانه‌تر و شفاف‌تر شود.

کشیدن آرشه بر روی سیم‌ها به صورت رفت و برگشتی است که این حرکت رفت و برگشتی، تکنیک‌های بسیاری را به اجراها اضافه می‌کند.

این مدل سازها دارای یک بدنه چوبی جعبه‌مانند هستند که با فضای داخلی خود، قدرت صدا و ماندگاری آن را افزایش می‌دهد. بازتاب صدا در بدنه چوبی این مدل سازها باعث ترکیبی دلنشین و زیبا می‌شود.

کمانچه

کمانچه یک ساز زهی آرشه‌ای است که دارای چهار سیم است. این ساز را با استفاده از یک میله‌ای که در انتهای آن وجود دارد، به حالت ایستاده روی زمین، میز یا روی پا قرار می‌دهند. وجود این میله، بهبود تعادل ساز و حرکت آسان‌تر آن در هنگام اجرا را فراهم می‌کند.

ساز کمانچه یکی از رویایی‌ترین سازهای زهی آرشه‌ای در سبک ایرانی است. صدای قدرتمند و دلنشینی دارد و در تمامی گروه‌های نوازی، با برتری خود مشهور است.

سازهای ایرانی ضربه‌ای

سنتور

سنتور، یکی از پرکاربردترین و دلنشین‌ترین سازهای ضربه‌ای است که دارای دو مضراب چوبی است. با ضربه زدن مضراب بر روی سیم‌های سنتور، صدای این ساز به گوش می‌رسد. شکل ظاهری سنتور به صورت یک ذوزنقه نامتقارن است و این ساز دارای ۷۲ سیم و ۱۸ خرک می‌باشد. هر چهار سیم از روی یک خرک سنتور عبور می‌کند و یک میله برای ضربه‌زدن بر روی سیم‌ها در نظر گرفته شده است.

پیانو

پیانو به عنوان یکی از سازهای زهی جذاب، دارای کلیدهایی است که با فشار بر روی آن‌ها صدا تولید می‌شود. وسعت صوتی این ساز حدود هفت اکتاو بوده و دارای یک جعبه صوتی بزرگ است. پیانو سه پدال دارد و چکش‌های آن توسط این پدال‌ها به حرکت درمی‌آیند. با فشردن کلیدهای روی پیانو می‌توانید موجب به حرکت در آمدن چکش‌های داخل جعبه و اصابت آن به سیم‌ها و در نتیجه تولید صدا شوید. پیانو دارای نمونه‌های مختلفی است از جمله پیانو دیواری، پیانو دیجیتال و پیانو رویال.

رباب

رباب از سازهای محلی زهی ضربه‌ای اصیل و مخصوص نواحی شمال شرقی ایران است که از چهار قسمت سر، شکم، سینه و دسته تشکیل شده است. تفاوت این ساز با دیگر سازها در پرده بندی بر روی دسته‌اش است. رباب دارای سه جفت سیم بوده و دو نوع رباب داریم که یکی دارای هجده تار و دیگری پنج تار است. صدای رباب هجده تار بمی بوده و نوع پنج تار این ساز بیشتر توسط دراویش نواخته می‌شود.

به‌طور کلی سازهای زهی، که گاه به عنوان سازهای صدازه نیز شناخته می‌شوند، انواعی از سازها هستند که در آن‌ها صدا از طریق لرزش زه، تار یا سیم به وجود می‌آید، و معمولاً نوازنده از طریق ضربه زدن، زخمه زدن یا کشیدن آرشه روی زه، صدای مورد نظرشان را تولید می‌کنند.

این سازها به طور کلی به دو دسته زخمه‌ای و مرکب تقسیم می‌شوند. در سازهای زخمه‌ای، صدا با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر روی عامل لرزنده تولید می‌شود؛ اما در سازهای زه‌صداهای مرکب، که به عنوان یک خانواده از سازهای زه‌صداها محسوب می‌شوند، محملی برای زه‌ها و تشدیدکننده‌ای که جزء جدایی‌ناپذیر ساز است، در نظر گرفته شده است.

 خرید اقساطی ساز در الوقسطی

شما می‌توانید در سایت الوقسطی وارد صفحه خرید ساز قسطی شوید و ساز مورد علاقه خود را تناسب با بودجه خود تهیه کنید و از نواختن آن لذت ببرید.