سازهای کوبه‌ای

سازهای کوبه‌ای (Percussion Instruments) دسته‌ای از سازها هستند که صدا تولید می‌کنند با ضربه زدن، کوبیدن، تکان دادن یا خراشیدن به آن‌ها. این سازها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: سازهای کوبه‌ای با ارتفاع مشخص و سازهای کوبه‌ای با ارتفاع نامشخص.

سازهای کوبه‌ای در موسیقی اصیل ایرانی به دو دسته تقسیم می‌شوند: سازهای ملی و سازهای محلی ناحیه‌ای، که هر کدام تاریخچه‌ای هزاران ساله دارند. این سازها عمدتاً وظیفه اجرای ریتم در موسیقی را بر عهده دارند، اما توانایی نواختن ملودی‌ها را نیز دارند. سازهای کوبه‌ای به دو گروه سازهای کوبه‌ای با کوک معین و سازهای کوبه‌ای با کوک نامعین تقسیم می‌شوند.

کاربرد سازهای کوبه‌ای

سازهای کوبه‌ای به عنوان قدیمی‌ترین آلات موسیقی جهان شناخته می‌شوند و پس از صدای انسان، دومین ساز محسوب می‌گردند. از این سازها برای برانگیختن احساسات در انواع مراسم شادی و غم، موسیقی‌های مذهبی، محلی و نظامی استفاده می‌شده است. امروزه سازهای کوبه‌ای با تولید ریتم و اوج بخشیدن به ملودی‌ها، جزء اجزای جدایی‌ناپذیر ارکسترهای بزرگ موسیقی، سبک‌های محلی و فولکلور هستند. مهم‌ترین وظیفه این سازها در اجراهای گروهی، نگه‌داشتن ریتم قطعه و تاکید بر سرضرب‌ها است. نوازندگان سازهای کوبه‌ای باید توانایی تولید صدا در این سازها و درک انواع ریتم‌های موسیقی را داشته باشند، زیرا نواختن اینگونه سازها نیازمند مهارت‌های خاصی است.

ساختار سازهای کوبه‌ای

سازهای کوبه‌ای دارای پوسته‌ای هستند که از جنس‌های مختلف تولید می‌شود. ساختار موسیقیایی این سازها زمانی شکل می‌گیرد که نوازنده با ضربه زدن، کشیدن یا تکان دادن پوسته به وسیله ادوات و ابزارهای مختلف، ارتعاشاتی را ایجاد می‌کند که منجر به تولید صدا می‌شود. این نوع سازها که به این روش نواخته می‌شوند، به نام سازهای کوبه‌ای یا Percussion شناخته می‌شوند؛ کلمه "پرکاشن" از ریشه لاتین به معنای ضربه زدن می‌آید. امروزه سازهای کوبه‌ای در انواع سازهای ایرانی و سنتی کاربرد گسترده‌ای دارند و تکنیک‌های متعددی به نواختن آنها اضافه شده است، به طوری که دیگر فقط به ضربه زدن محدود نمی‌شوند.

معرفی سازهای کوبه‌ای

سازهای کوبه ای غربی

• کاخن: سازی کوبه‌ای چندکاره است که ریشه آن به پرو باز می‌گردد. این ساز از تخته چند لایه یا چوب توپر تشکیل شده است و شکلی شبیه جعبه دارد. کاخن یا کاخون در اسپانیایی به معنای صندوق یا جعبه است. این یک جعبه خالی است که در عین حال دارای صدای گوش‌نوازی است. جعبه دارای شش وجه است و وجه جلویی، یعنی آن قسمتی که نوازنده بر روی آن ضربه می‌زند، نسبت به بقیه صفحات نازک‌تر است. در پشت کاخن یک حفره وجود دارد که باعث تقویت صدای تولید شده توسط ساز می‌شود. در داخل کاخن نیز سیم‌های فلزی قرار دارند که قابلیت تنظیم دارند. این سیم‌ها برای نزدیک کردن صدای کاخن به صدای درام استفاده می‌شوند. نحوه‌ی نواختن این ساز به این شکل است که نوازنده بر روی آن نشسته و با کف دستان و انگشتانش به قسمت جلویی کاخن ضربه می‌زند.

• هنگ درام: هنگ درام سازیست غربی که این روزها محبوبیت بسیاری پیدا کرده است. در قسمت بالای ساز نت های موسیقی که همان فرورفتگی ها هستند قرار داده شده‌اند. این ساز، یک نوع جدید از سازهای کوبه‌ای است که از جنس برنج ساخته شده است. این ساز کوبه‌ای شکلی مشابه با بشقابی با ساختار دو دایره فلزی دارد که بر روی یکدیگر قرار می‌گیرند. با ضربه زدن به هر قسمت از آن با انگشتان، می‌توان صدا تولید کرد. در واقع، هنگ درام یک ساز کوبه‌ای و ملودیک است.

• بلز (Bells): زنگ‌های فلزی کوچک که با یک چکش نواخته می‌شوند و سایز تیغه‌ها کوچک و بزرگ بوده؛ که این تفاوت سایز موجب تغییر صدا روی فلزها می‌شود. بلز به معنای زنگ‌ها یا زنگوله‌ها است. در واقع، بلز یک شکل کوچک و ساده ‌شده از ساز زایلوفون است. ساختار بلز بسیار ساده است و از تیغه‌ها و قطعات فلزی کوچک و رنگی با طول‌های مختلف ساخته شده است که فرکانس آن‌ها با یکدیگر متفاوت است و صداهای مختلفی تولید می‌کنند. هر رنگ تیغه در بلز استاندارد، یک نت خاص را ایجاد می‌کند که به این ترتیب، کودکان می‌توانند با توجه به صدای هر تیغه رنگی با نت مربوطه آشنا شوند. نوازنده با استفاده از مضراب و با ضربه زدن روی این تیغه‌ها بلز را نوازش می‌دهد.

• کالیمبا: یک ساز تکامل یافته غربی است که در دو نوع تخت و جعبه‌ای طراحی شده. یادگیری این ساز بسیار آسان می‌باشد و از مزایای این ساز قابل حمل بودنش می‌باشد. ساز امبیرا یا کالیمبا بیش از ۳۰۰۰ سال قدمت دارد. گفته می‌شود خاستگاه این ساز شمال شرق آفریقاست و در گذشته به نام پیانوی آفریقایی شهرت داشته است. کالیمبا یک ساز ملودیک است که روی آن ۷ تا ۱۲ کلید وجود دارد.

• بانگو: بانگو طبل‌های دستی بلندی هستند که از کونگو کوچکتر می‌باشند و صدایی با فرکانس بالاتر تولید می‌کنند. این ساز یک ساز کوبه‌ای است که با دست نواخته می‌شود و ریشه‌ی آن به کوبایی-آفریقایی بازمی‌گردد. این ساز از دو طبل ته‌باز تشکیل شده است، که دو اندازه‌ی متفاوت دارند. طبل بزرگ، همبرا (Hembra) نامیده می‌شود و طبل کوچک، ماچو (Macho) نام دارد. این ساز معمولاً به همراه ساز تومبا (Conga) نواخته می‌شود.

• کونگا: طبل‌هایی بلند که توسط پایه روی زمین قرار می‌گیرند. کونگا یک نوع طبل است که خاستگاه آن به موسیقی آفریقایی کوبایی باز می‌گردد و از آن زمان به بخشی جدایی‌ناپذیر از سبک‌های مختلف موسیقی در سراسر جهان تبدیل شده است. این ساز از طبل‌های بلند و باریکی با بدنه مخروطی و پوست حیوانات تشکیل شده است و صداهای غنی و طنین اندازی تولید می‌کند. کونگا که با دست یا با چوب طبل نواخته می‌شود، تاریخچه‌ای طولانی دارد که به سنت‌های آفریقایی باز می‌گردد که در جریان تجارت برده به این مناطق آورده شده است.

• زایلوفن و ماریمبا: هر دوی این سازها از خانواده سازهای کوبه‌ای هستند اما یکسری تفاوت کلیدی در بین این دو مدل وجود دارد. زایلوفن دارای میله‌هایی از جنس چوب سخت یا مواد مصنوعی فایبرگلاس هستند و بر عکس زالیمبا از چوب نرم مانند گل سرخ هندوراس یا پادوک ساخته شده است که صدایی گرم و نرم و طنین اندازی را دارد.

• ویبرافون: تیغه‌های فلزی دارد و با استفاده از موتور، لرزش تولید می‌کند که صداهای منحصر به فردی ایجاد می‌کند. ساز ویبرافون، یک نسل جدید از ساز گلوکوفون با ریشه‌های آفریقایی است و در زیرمجموعه موسیقی کوبه‌ای قرار دارد. این ساز از نظر صدا شبیه به زیلوفون و از نظر چیدمان کیبورد به پیانو شبیه است. پایه‌های این ساز به یک جعبه محکم متصل شده است و یک تقویت‌کننده زیر هر صفحه وجود دارد. در واقع، لوله‌های فلزی از جنس آلومینیوم با سوراخ‌هایی در پایین، ارتعاشات نوار مربوطه را تقویت می‌کنند. در این ساز، یک صفحه در سر هر لوله فلزی آلومینیوم قرار دارد که باعث می‌شود این لوله‌ها حول محور خود بچرخند و سوراخ‌های لوله بر اثر هوا کمی باز و بسته شوند. این ارتعاشات صدا را تولید می‌کنند و این ساز نام خود را از این ارتعاشات صدا گرفته است.

• تیمپانی: نوعی طبل بزرگ با سطح نواختنی قابل تنظیم که می‌تواند نُت‌های مختلفی تولید کند. تیمپانی، که به طبل‌های کاسه‌ای نیز مشهور است، نوعی ساز کوبه‌ای است که از مجموعه‌ای از طبل‌های بزرگ کوک شده با بدنه‌ای به شکل کاسه و پوستی که بر روی آن کشیده شده است، تشکیل شده است. آنها با استفاده از استیک‌های مخصوص نواخته می‌شوند.

تیمپانی در موسیقی، به ویژه در ارکسترها و آثار سمفونیک، جایگاه مهمی دارد. آنها پایه و اساس ریتم را فراهم می‌کنند و به صدای کلی عمق و قدرت می‌افزایند.

• جیمبی: سازی چندکاره و پویاست که ریشه آن به غرب آفریقا برمی‌گردد، بدنه این ساز جامی شکل است و با پوست حیوانات پوسیده شده است.

• مثلث (Triangle): یک تکه فلز به شکل مثلث که با یک چکش فلزی نواخته می‌شود. سه‌گوش (مثلث) یکی از سازهای ارکستر سمفونیک است که در آموزش موسیقی کودک نیز به کار می‌رود. صدای نافذ و درخشان این ساز از میان انبوهی از صداهای مختلف ارکستر به راحتی قابل شنیدن است. در ارکسترها یا در کلاس‌های آموزش موسیقی، برای تقویت سرضرب‌ها، این ساز یکی از بهترین گزینه‌هاست.

• قاشقک: سازیست کوبه‌ای که از یک جفت پوسته مقعر، از جنس چوب یا استخوان ساخته شده و با برهم زدن این دو پوسته صدایی مانند جغجغه ایجاد می‌شود.

سازهای کوبه ای ایرانی

سازهای کوبه‌ای در ایران از جمله قدیمی‌ترین ابزارهای موسیقی محسوب می‌شوند و به علت ایجاد ملودی‌های خاص برای آهنگ‌های محلی در مناطق مختلف کشور، نقش مهمی در موسیقی ایرانی داشته‌اند. در گذشته، نوازندگان از سازهای کوبه‌ای به همراه سازهای بادی و برنجی برای اجرای موسیقی ایرانی استفاده می‌کردند. این سازها در ایران تنوع زیادی دارند و از مشهورترین آنها می‌توان به دف، دهل، دایره، تمبک، نقاره، دمام، و دکر (یا دهان) اشاره کرد. هر یک از این سازها که در موسیقی اصیل ایران کاربردهای گوناگونی مانند موسیقی زورخانه‌ای، مجالس غم و شادی داشته‌اند، دارای پیشینه‌ای پر از هنرمندان برجسته و معروف است.

• دف (Tambourine): یک حلقه چوبی یا پلاستیکی با زنگوله‌های فلزی در اطراف آن که با دست یا چکش نواخته می‌شود. دف یکی از پرطرفدارترین سازهای کوبه‌ای است و در موسیقی اصیل ایرانی و سازهای سنتی جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز به شکل دایره با قطر دهانه‌ای نزدیک به 60 سانتی‌متر است و از چوب، فلز و پوست ساخته می‌شود. پوست دف از یک طرف کمانه تا دور تا دور آن کشیده شده و در جداره داخلی آن حلقه‌های فلزی، زنجیر یا زنگ نصب می‌شود. این پوست‌ها صداهایی یک طرفه تولید می‌کنند و در اندازه‌های مختلف در دف‌ها به کار برده می‌شوند. نگهداری دف به دلیل حساسیت‌های آن نیاز به شرایط خاصی دارد. امروزه دف نقش پررنگی در اجرای تک‌نوازی و گروه‌نوازی دارد. نوازنده برای نواختن دف، آن را به صورت عمودی با دو دست می‌گیرد، بدن خود را کمی به سمت چپ متمایل می‌کند و با انگشتان هر دو دست به پوست ساز ضربه می‌زند. در این وضعیت، بیشترین وزن دف بر روی دست چپ است و نوازنده با استفاده از شست دست راست خود سنگینی وزن دف را متعادل می‌کند.

• تمبک: یک ساز کوبه‌ای ایرانی است که از نظر سازشناسی جز طبل‌های جامی شکل به شمار می‌آید؛ که از پنج جز تشکیل شده است. تمبک، یا ضرب، یکی از قدیمی‌ترین سازهای کوبه‌ای ایرانی است که بدنه آن از چوب درخت گردو، توت یا افرا ساخته می‌شود. این ساز از قسمت‌های مختلفی شامل دهانه بزرگ، دهانه کوچک، تنه، پوست و تفیر تشکیل شده و در اندازه‌های مختلف تولید می‌شود. تمبک‌های بزرگ برای اجرا در ارکسترها و تمبک‌های کوچک برای تک‌نوازی‌ها استفاده می‌شوند. پوست تمبک‌های بزرگ ضخیم بوده و از پوست بز یا میش ساخته می‌شود، در حالی که پوست تمبک‌های کوچک به دلیل حجم و اندازه کمتر نازک‌تر است. تمبک به عنوان یکی از سازهای اصیل ایرانی در موسیقی ملی و نواحی مختلف نواخته می‌شود.

• دهل: دهل، طبل دو رویه بزرگی که از پوست گاو یا گاومیش ساخته می‌شود، یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است که در موسیقی نواحی سیستان و خراسان کاربرد بسیاری دارد. نوازنده دهل آن را با بندی که روی شانه‌های خود می‌اندازد، می‌نوازد. او از دو مضراب مختلف استفاده می‌کند: یک مضراب کلفت به نام چنگال و یک مضراب باریک‌تر به نام دیرک. اندازه دهل و نوع مضراب‌های آن در شهرهای مختلف ایران به دلیل تفاوت‌های موسیقی نواحی متفاوت است. دهل معمولاً همراه با سرنا در مراسم عروسی و مسابقات محلی نواخته می‌شود.

• دسرکوتن: دسر کوتن، یکی از سازهای ایرانی است که در دسته‌ی سازهای کوبه‌ای قرار می‌گیرد. این ساز از دو کاسه‌ی بزرگ و کوچک به شکل تخم‌مرغ تشکیل شده است، که ضخامت آن‌ها معمولاً بین 1 تا 1.5 سانتی‌متر است و از سفال ساخته شده‌اند. دهانه‌ی این کاسه‌ها با پوست گاو یا گوساله پوشانده شده است. کاسه‌ی بزرگ‌تر این ساز به دلیل تولید صدای بم‌تر، ضخیم‌تر از کاسه‌ی کوچک است که صدای ریزتری دارد. ارتفاع این کاسه‌ها معمولاً بین 25 تا 27 سانتی‌متر است. دسر کوتن با استفاده از مضراب‌هایی که از چوب درخت ازگیل وحشی ساخته شده‌اند و اندازه‌ی آن‌ها معمولاً بین 20 تا 30 سانتی‌متر است، نواخته می‌شود. این ساز در موسیقی مناطق مازندران به ویژه در مراسم‌های آئینی و عروسی‌ها به کار می‌رود.

• دایره زنگی: از خانواده سازهای کوبه‌ای است که شبیه دف می‌باشد. دایره زنگی یکی از سازهای کوبه‌ای و ایرانی است که از یک کمانه چوبی به صورت دایره‌ای با قطر حدود 25 سانتی‌متر و عرض 5 سانتی‌متر ساخته می‌شود. یک طرف دهانه دایره زنگی با نوعی پلاستیک که از جنس پوست چهارپایانی مانند آهو، بره یا بز ساخته شده است، پوشانده می‌شود. در شکاف‌های موجود در دیواره کمانه، سنج‌های کوچکی قرار می‌گیرند. صدای دایره زنگی زمانی شنیده می‌شود که انگشتان دست راست نوازنده به طور همزمان با پوست و سنج‌ها برخورد کنند. برخی نوازندگان دایره زنگی را مانند دف با دو دست می‌نوازند.

• تمپو: تمپو یکی از سازهای کوبه‌ای است که پوست آن از سفال، فلز، چوب یا گل پخته ساخته می‌شود. این ساز که شبیه به یک جام با دهانه باز است، در موسیقی کشورهای ترکی و عربی جایگاه ویژه‌ای دارد و به همین دلیل در شهرهای جنوبی ایران نیز رایج شده است. به علت صدای یک‌طرفه تمپو، بسیاری آن را شبیه به ساز تنبک می‌دانند. نوازنده تمپو می‌تواند به صورت نشسته یا ایستاده، با استفاده از کف هر دو دست، ریتم‌های اصلی را با قدرت و حجم بالا بنوازد و ضدضرب‌های آن را زیباتر کند.

• سنج: سنج یا سیم‌بال، یک نوع ساز کوبه‌ای است که به عنوان یکی از سازهای اصیل ایرانی شناخته می‌شود. این سازها دارای شکل دایره‌ای بوده و صفحاتی بشقابی از فلز را دارا می‌باشند. سنج‌ها به دو نوع کاست و شیت تقسیم می‌شوند که سنج‌های کاست به دلیل دوام و تولید بهتر صدا نسبت به سنج‌های شیت، ارجحیت دارند و از ورقه‌های فلزی ارزان قیمت (معمولاً برنجی) ساخته می‌شوند. زمانی که این صفحه‌ها توسط دست نوازنده با هم برخورد می‌کنند، صدایی با ضربه‌های وارد شده به گوش نوازنده می‌دهند. ریشه‌ی این ساز به ساکنین خلیج فارس ایران باز می‌گردد که در گذشته اعتقاد داشتند، به دلیل جنس فلزی و ضربه‌هایی که روی آنها وارد می‌شد، ارواح را ترسانده و از بروز بلاها جلوگیری می‌کردند.

• طبل: طبل، یکی از سازهای کوبه‌ای است که از زمان‌های بسیار قدیمی به عنوان وسیله‌ای برای برقراری ارتباط موسیقیایی میان انسان‌ها به کار رفته است. در دوران امپراطوری هخامنشیان، طبل در ابتدا در مراسمات نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفت و سپس به تدریج وارد مراسمات شادی، مراسم‌های عزا و مناسک مذهبی شد. این ساز از یک پوستی که بر روی دهانه بدنه‌ی دایره‌ای آن کشیده شده، تشکیل شده است و توسط نوازنده‌ی طبل در لحظه‌ی اجرای موسیقی یا تک‌نوازی، به صدا درمی‌آید. طبل‌ها به سه دسته و شکل‌های مختلف اسنر (کوچک)، طبل بیس (بزرگ) و طبل درام کیت (جفت سنج) تقسیم می‌شوند. طبل‌های دارای 2 سر، صدایی قوی‌تر نسبت به سایر طبل‌ها دارند.

• دمام: دمام، یک ساز جنوبی است که از نوع پوستی با صدای دوطرفه تشکیل شده است و دارای بدنه‌ای استوانه‌ای شکل، طوقه، چوب، پوست و طناب است. این ساز به عنوان یک ساز کوبه‌ای در مراسم‌های عزا و سوگواری توسط مردم بوشهر نواخته می‌شود.

• کرب: کرب یکی از سازهای کوبه‌ای است که در فرهنگ موسیقی مناطق مختلف ایران جای دارد. کرب شکلی مانند گلدان یا نیمه‌ی تخم‌مرغ دارد که از دو قطعه چوب توپور تشکیل شده است. یک طرف این ساز صاف است و طرف دیگرش حالت محدب دارد. بر روی قسمت محدب کرب، یک تسمه چرمی نصب شده است که نوازنده می‌تواند آن را محکم در کف دست خود گیرد تا بتواند به‌صورت مستقیم بر روی آن بکوبد و صدا تولید کند. کرب به‌عنوان یکی از سازهای کوبه‌ای برای هماهنگ‌کردن ریتم موسیقی، به‌ویژه در ایام عزاداری محرم، استفاده می‌شود.

• تشتک و کوزه (یا کوزک و تال): دو نمونه از سازهای کوبه‌ای و ترکیبی در مناطق بلوچستان ایران هستند که نوازنده با کف دست خود بر روی آن‌ها ضربه می‌زند. این سازها معمولاً از جنس سفال ساخته شده‌اند. زمانی که این سازها در داخل کوزه‌ها استفاده می‌شوند، آب به صورت غیرمتوازن درون آن‌ها ریخته می‌شود؛ به‌طوری‌که کوزه‌هایی که حجم بیشتری آب درون خود دارند، صدای زیرین‌تری تولید می‌کنند، درحالی‌که کوزه‌هایی که حجم آب کمتری دارند، صدای بم‌تری ایجاد می‌کنند.

ساز تشتک نیز از آلیاژ برنج ساخته شده و نوازنده معمولاً به پشت آن همراه با دو کوزه سفالی ضربه می‌زند. این دو ساز، هرگز به‌تنهایی در موسیقی کاربرد ندارند و به‌طور معمول به‌صورت ترکیبی با یکدیگر نواخته می‌شوند.

تاریخچه سازهای کوبه‌ای

سازهای کوبه‌ای از قدیمی‌ترین سازهای موسیقی جهان هستند و تاریخچه آن‌ها به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. این سازها در فرهنگ‌های مختلف به شکل‌ها و اندازه‌های متفاوت وجود داشته‌اند و نقش مهمی در مراسم مذهبی، جشن‌ها و ارتباطات اجتماعی ایفا کرده‌اند.

جمع‌بندی

سازهای کوبه‌ای به دلیل تنوع در صداها و کاربردهای گسترده‌شان از اهمیت زیادی برخوردارند. این سازها نه تنها ریتم و انرژی به موسیقی می‌بخشند، بلکه می‌توانند به عنوان ابزارهای بیانی قوی برای انتقال احساسات و افکار موسیقیدانان نیز عمل کنند. شما می‌توانید با مراجعه به صفحه سازهای کوبه ای سایت الوقسطی ساز خود را به‌صورت قسطی خریداری کنید.